NOWA RUDA - przewodnik historyczno turystyczny |
|
Nowa Ruda - zarys dziejów miasta
Pierwsza, zawarta w najstarszej księdze fundacji miejskiej Kłodzka historyczna wzmianka o grodzie nad Włodzicą pochodzi z roku 1337 i wymienia proboszcza Reynharta, który dokonał darowizny na rzecz kościoła i szpitala ubogich w Kłodzku. Być może osada ta należała już do niejakiego Hannusa Wusthuba, który w 1352 roku odsprzedał dobra noworudzkie przybyłej z pogranicza czesko - łużyckiego rodzinie Donynów. Dokument zawarcia tej transakcji określa sprzedaż "murowanego dworu" i "leżącego przed nim miasteczka", dwóch młynów, łąk, lasów, stawów a także pięciu wiosek: Woliborza, Drogosławia, Jugowa, Ludwikowic i Świerków. Taki kształt dóbr przetrwał jeszcze przez wiele stuleci i był przedmiotem wielu transakcji. Za Donynów rozwinęło się przede wszystkim tkactwo, sukiennictwo oraz hodowla owiec, które dostarczały surowca do rozwoju tych dziedzin. Świadczą o tym przywileje nadane w 1360 roku oraz statut cechowy sukienników z 1416 roku. W 1404 roku statut cechowy otrzymali szewcy. Z 1434 roku pochodzi pierwsza historyczna wzmianka o istnieniu w rejonie Nowej Rudy kopalni węgla kamiennego. Ze względu na kształt powstałej osady (od Włodowic wzdłuż rzeki Włodzicy do granic dzisiejszego Drogosławia) miasto nie posiadało murów obronnych, przez co skazane było na niszczycielskie najazdy, m. in. najazdy husytów w latach 1427 - 1429, w czasie których zniszczony został kościół parafialny (na miejscu dzisiejszego kościoła p. w. Św. Krzyża), oraz zginęli bracia Otton III i Henryk II Donynowie, a także miejscowy proboszcz. W 1434 roku, reagując na skargi noworudzkich mieszczan, Henryk III i Wacław III Donynowie nadali im nowe prawo w formie zbioru konkretnych, a jednocześnie szczegółowych przepisów. Od 1459 roku dobra noworudzkie jako ziemie czeskie weszły w skład utworzonego przez króla Jerzego z Podjebradów Hrabstwa Kłodzkiego, które istniało do 1742 roku.
Burzliwym okresem dla Nowej Rudy stał się okres wojny trzydziestoletniej, kiedy to właściciel dóbr Bernard Stillfried, podobnie jak większość stanów śląskich, opowiedział się po stronie protestantów i posłał własny oddział na wyprawę do Górnych Łużyc, by powstrzymać wojska saskie i nie dopuścić do kapitulacji Budziszyna. Wyprawa ta dowodzona przez margrabiego z Karniowa Jana Jerzego Hohenzollerna zakończyła się niepowodzeniem. Rycerstwo z Nowej Rudy brało tez udział w tragicznej w skutkach dla Czechów bitwie pod Białą Górą w 1620 roku, wykazując w ten sposób solidarność ze stanami czeskimi. Tragicznym wydarzeniem dla miasta okazała się epidemia dżumy z 1633 r, w wyniku której zmarło w nim 990 osób. Jeszcze przez dłuższy okres czasu miasto nie mogło podźwignąć się z upadku,
a zastój gospodarczy istniał jeszcze prawie do końca i połowy XVIII wieku. W skład państwa pruskiego weszła Nowa Ruda w 1742 r., kiedy to w czasie I wojny śląskiej król pruski Fryderyk II z
W okresie wojen napoleońskich miasto zostało doszczętnie splądrowane przez walczące u boku wojsk francuskich oddziały bawarskie i wirtemberskie. Miało to miejsce w 1807 roku. W 1843 wydawnictwo Wilhelma Wenzela Klambta zaczęło wydawać gazetę "Der Hausfreund", która rok później miała 450, a w 1847r. już 1200 stałych abonentów. Ponowny kryzys miasto przeszło w okresie Wiosny Ludów, kiedy to wprawdzie zorganizowało uroczystość w teatrze miejskim dla uczczenia zdobyczy rewolucji berlińskiej i zapowiedzianemu zjednoczeniu Niemiec, ale jednocześnie z powodu biedy i panującej drożyzny mieszkańcy wymusili na kupcach sprzedaż zboża po niższych cenach. W sierpniu 1855 roku Nowa Ruda stała się siedzibą nowo utworzonego powiatu noworudzkiego, obejmującego dwa miasta (Nowa Ruda i Radków), oraz 37 wsi. W II połowie XIX wieku następuje ożywienie gospodarcze, związane głównie z rozwojem przemysłu włókienniczego, produkującego głównie na zamówienia firm berlińskich. W tym okresie coraz większego znaczenia zaczyna nabierać górnictwo węglowe, które przechodziło pewne przemiany. Pojedyncze małe szyby lub kopalnie przeszły proces tzw. konsolidacji. Istniał też duży popyt na wydobywany w kopalni "Ruben" łupek ogniotrwały.
W 1879 roku wybudowano do Nowej Rudy linię kolejową z Kłodzka, a rok później z Wałbrzycha. W 1881 roku powstała w Nowej Rudzie sekcja Kłodzkie Towarzystwo Górskie (GGV - Glatzer Gebirgsverein), która zajmowała się wytyczaniem szlaków turystycznych, wybudowała schronisko na Górze św. Anny oraz na tym szczycie wieżę widokową. Wybudowała też obecną drogę jezdną na ten szczyt.
W okresie XX - lecia międzywojennego mieszkańcy Nowej Rudy uczestniczyli w wyborach do Reichstagu i Parlamentu Pruskiego. Wśród nich przeważała orientacja katolickiej partii"Zentrum" oraz niemieckiej socjaldemokracji (SPD). Na skutek reformy administracyjnej Niemiec Nowa Ruda utraciła w 1932 roku status miasta powiatowego.
II wojna światowa nie objęła Nowej Rudy działaniami wojennymi. Jednak wówczas miała miejsce największa katastrofa górnicza w kopalniach noworudzkich. W czasie przebijania przekopem pokładu "Franciszek" w wyniku wyrzutu dwutlenku węgla zginęło w kopalni "Ruben" 187 górników, z czego jednym był jeniec angielski pracujący w kopalni.
Przy tej kopalni w czasie wojny znajdował się również obóz pracy. W maju 1945 roku już po kapitulacji III Rzeszy na obszar dzisiejszej Nowej Rudy wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, natomiast w czerwcu przybyli do miasta pierwsi Polacy. Pomimo trwania sporu terytorialnego z Czechami
o Ziemię Kłodzką obszar Nowej Rudy przypadł administracji polskiej. Miasto w tym czasie leżało na obszarze powiatu kładzkiego, a później kłodzkiego. Pierwszym polskim burmistrzem został Edward Miernik. Nowo utworzona Administracja Apostolska we Wrocławiu mianowała pierwszym polskim proboszczem parafii p.w. św. Mikołaja ks.dr Michała Białowąsa, repatrianta z diecezji lwowskiej. W wyniku ruchów migracyjnych środowisko ówczesnej Nowej Rudy tworzyli przede wszystkim Polacy z Polski centralnej oraz repatrianci z kresów wschodnich. Przybywali też polscy górnicy z Francji oraz Polacy z innych krajów europejskich. W ten sposób wytworzyło się lokalne polskie społeczeństwo, które przez wiele lat przechodziło trudny proces integracji. Od samego początku dominującą dziedziną gospodarczą miasta stało się górnictwo węglowe, które w wyniku nadmiernej rozbudowy stało się głównym zajęciem wielu mieszkańców. W wyniku procesów gospodarczych powstała Kopalnia Węgla Kamiennego "Nowa Ruda", w skład której wchodziła kopalnia "Piast" (dawna "Ruben") oraz kopalnia "Słupiec" (dawna "Johann Baptistagrube"). Istniał także przemysł włókienniczy, czego przykładem było powstanie noworudzkich Zakładów Przemysłu Włókienniczego "Nowar", specjalizujących się w produkcji sztucznego jedwabiu. W 1954 roku Nowa Ruda po raz drugi stała się siedzibą powiatu noworudzkiego, który obejmował obszar 334 km2 i był wówczas najmniejszym powiatem ówczesnego województwa wrocławskiego. Powiat ten istniał do reformy administracyjnej państwa w 1975 roku i obejmował ten sam obszar jak w okresie niemieckim. W 1970 roku zakończono budowę gmachu obecnego Miejskiego Ośrodka Kultury, a już w roku następnym powstał Zespół Pieśni i Tańca "Nowa Ruda", założony przez występującego niegdyś w "Mazowszu" Jarosława Wojciechowskiego. Artyści zespołu wykonali wiele koncertów w Europie, Azji i Afryce. Pierwszy jego oficjalny koncert miał miejsce 13 grudnia 1971 r. Rok później Nową Rudę połączono administracyjnie z sąsiednim Słupcem. W II połowie lat 70-tych miały miejsce tragiczne wypadki na polu "Piast" KWK "Nowa Ruda". W 1976 roku zginęło 18 górników a podczas kolejnej trzy lata później 7. W noc ogłoszenia stanu wojennego (z 12 na 13 grudnia 1981 roku) trwał uroczysty koncert Zespołu Pieśni i Tańca "Nowa Ruda", który obchodził wówczas 10-cio lecie swego istnienia. W wyniku ogłoszenia stanu wojennego KWK "Nowa Ruda" znalazła się w zespole zakładów zmilitaryzowanych. Na nim miał miejsce strajk, zakończony aresztowaniami i procesami działaczy górniczej "Solidarności". Okres przemian zaczął się w czerwcu 1989 roku licznym udziałem mieszkańców w wyborach "kontraktowych".
W maju miały miejsce pierwsze wolne wybory do władz samorządowych i w mieście kandydaci Komitetu Obywatelskiego uzyskali 100% w 28 osobowej Radzie Miasta. Przewodniczącym Rady został Julian Golak, a burmistrzem Stanisław Łukasik.
W roku 1991 władze Nowej Rudy podpisały porozumienie partnerskie zniemieckim miastem Castrop- Rauxel, następnie z czeskim Broumovem i francuskim Wallers-Arenberg. W 1992 roku została zarejestrowana Fundacja Odnowy Ziemi Noworudzkiej, która zorganizowała wiele konferencji dotyczących przeszłości Ziemi Noworudzkiej Także w tym roku
postawiono w stan likwidacji KWK "Nowa Ruda". Pole "Piast" zamknięto w 1994 roku, a pole "Słupiec" w 2000 roku. W tym czasie upadły zakłady "Nowar", filia dzierżoniowskich zakładów "Diora" oraz wiele innych mniejszych zakładów. Mimo prowadzenia przez władze miasta wszystkich kadencji licznych działań restrukturyzacyjnych nie poprawiła się niestety sytuacja miejscowego rynku pracy. W pierwszych bezpośrednich wyborach na burmistrza, które odbyły się 2002 roku, mieszkańcy Nowej Rudy wybrali Tomasza Kilińskiego.
|
W 1972 roku zorganizowano w Nowej Rudzie Festiwal Studentów Szkół Artystycznych, dla wielu kojarzący się z pojawieniem się na stacji kolejowej białej lokomotywy. 
W listopadzie ukazał się wydrukowany w Nowej Rudzie pierwszy numer gazety regionalnej "Ziemia Kłodzka", obejmującej swym zasięgiem w okresie późniejszym także i region pogranicza polsko-czeskiego. 
W lipcu ukazał się pierwszy numer "Gazety Noworudzkiej".